سرمایه اجتماعی؛ شاه کلیدی برای حل مشکلات اجتماعی
هرکجا نامی از سرمایه و سرمایه دار به میان می آید، فردی غنی و ثروتمند در ذهن نقش می بندد. سرمایه دار اجتماعی نیز کسی است که عزت، اعتبار و آبرو دارد و چه بسیار افرادی که از نظر اقتصادی وضعیت مطلوبی ندارند اما سال ها با اعتبار و آبرو زندگی کردند،حرف و کلامشان سند است و در بین مردم صاحب نفوذ هستند.
سرمایه در اقتصاد نقش کلیدی دارد و وقتی از سرمایه سخن به میان می آید، صحبت از دارایی افراد است. سرمایه اجتماعی نیز دارایی افراد محسوب می شود و به مقولاتی از قبیل حسن نیت، دوستی، حس همدردی، مراودات اجتماعی، صداقت، امانت داری، اعتماد بین افراد، اعتبار و آبرو، همبستگی و انسجام، مشارکت و مسئولیت پذیری اجتماعی، توسعه نهادهای مدنی و آزادی بیان اشاره دارد.
مقوله سرمایه اجتماعی مفهومی است که به دلیل تاکید بر ارتباطات انسان ها و شبکه روابط بین افراد، به لحاظ ماهوی قدمتی به اندازه تاریخ بشریت دارد اما در ادبیات علوم اجتماعی مفهوم جدیدی است که البته از سوی اندیشمندان علوم انسانی و همچنین برنامه ریزان و سیاست گذاران در جامعه مورد اقبال واقع شده است.
حقیقتا سرمایه اجتماعی مفهومی است که هم برای کارهای فکری و اندیشه ای در مقام یک مفهوم نظری مورد استفاده قرار می گیرد و هم یک مفهوم تحلیلی و سیاستی است و برای درک بهتر شرایط اجتماعی می توانیم از آن بهره مند شویم تا وضعیت اجتماعی را به وضعیتی با ساماندهی بهتر و مطلوبیت بیشتر سوق دهیم.
در نظر حکمای قدیم هم آمده است که انسان بالطبع اجتماعی است و ناگزیر به ارتباط است اما به نظر می رسد که ارتباط و پیوند میان افراد جامعه کمرنگ شده و موجب بروز بداخلاقی ها و آسیب های اجتماعی شده است که این موضوع را می توان در شهرهای بزرگ بیشتر احساس کرد.
در دنیای امروز نیز نقش نهادها و سازمان ها در ایجاد و حفظ سرمایه اجتماعی موثر است و افراد تنها به دلیل ارتباطات شخصی نمی توانند سرمایه اجتماعی تولید و حفظ کنند بلکه نهادها در این میان نقش تعیین کننده دارند.
**سرمایه اجتماعی بیانگر شعاع دایره ارتباط و تعامل با دیگران است
غلامرضا غفاری دانشیار، عضو هیئت علمی و رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، اظهار کرد: سرمایه اجتماعی زمینه ساز نظم و پویایی اجتماعی، پیشرفت و توسعه است و براساس چگونگی و میزان روابط افراد تعریف می شود و آنچه که در این روابط مطرح است، شعاع دایره ارتباط با دیگران است.
وی کم و کیف روابط اجتماعی را در میزان سرمایه اجتماعی مهم دانست و افزود: بی تردید وقتی صحبت از رابطه می شود، در قالب مفاهیم مختلفی از جمله میزان اعتماد، تعاملات افراد، حسن نظری که افراد در مورد یکدیگر دارند، امنیت، مشارکت افراد جامعه، صداقت و از این قبیل مفاهیم می تواند مورد ردیابی و پیگیری قرار گیرد.
**سرمایه اجتماعی؛ آبروی اجتماعی
غفاری با اشاره به شکننده بودن سرمایه اجتماعی، گفت: سرمایه اجتماعی به مثابه آبرویی است که عمری برای بدست آوردن آن تلاش شده و ممکن است به راحتی و با اتفاق کوچک از بین برود؛ لذا بدست آوردن و کسب سرمایه اجتماعی در قیاس با سرمایه های دیگر بسیار سخت تر بوده و از دست دادن آن خیلی راحت تر و آسان تر انجام می گیرد.
این جامعه شناس ادامه داد: سرمایه اجتماعی اساسا کالا و دارایی نیست که تولید و یا حفظ آن را به صورت مشخص از یک مجموعه یا فرد واحد بتوان حاصل کرد.
وی ابراز کرد: سرمایه اجتماعی حالت خودزایندگی دارد؛ بدین معنا که هرچه ما در جهت تولید و حفظ آن بکوشیم، خود این فعالیت، زایش سرمایه اجتماعی را در پی خواهد داشت و موجب تقویت آن می شود.
غفاری درباره دو نوع سرمایه اجتماعی درون گروهی و برون گروهی توضیح داد و افزود: اصولا در جامعه ایران سرمایه اجتماعی درون گروهی برمبنای واحدهایی که افراد ارتباط بیشتری با آنها دارند، و یا در یک مقیاس و شعاع پایین تر روابط در آنها معنا می شود که در این حالت، وضعیت سرمایه ای خوبی داریم اما وقتی که شعاع این روابط افزایش پیدا می کند و ما می خواهیم با افرادی که قدری از ما دورتر هستند، ارتباط برقرار کنیم، سرمایه اجتماعی خیلی قوی نیست.
وی با اشاره به اینکه سرمایه اجتماعی نیز مانند هر نوع سرمایه دیگر دارای فراز و فرود است، گفت: در دوره هایی فرسایش سرمایه اجتماعی بیشتر و در دوره هایی وضعیت، پایداری بیشتری دارد.
غفاری اظهار کرد: دوران دفاع مقدس، سرمایه اجتماعی به نسبت قوی تر بود چرا که روابط مبتنی بر اعتماد و صداقت در بین آحاد افراد جامعه حاکم بود و همه مردم برای مواجه شدن با دشمن خارجی بسیج شده بودند، رنگ و بوی انسجام، وفاق و همبستگی اجتماعی قوی تر بود و درنتیجه سرمایه اجتماعی بیشتری داشتیم.
وی با اشاره به اینکه سرمایه اجتماعی در کلانشهرها به مراتب پایین تر از شهرهای کوچک است، گفت: در شهرهای بزرگ به دلیل گستردگی و کمتر بودن رابطه مبتنی بر شناخت، مقوله ناشناختگی و غربت بیشتر بوده، طبیعی است که سرمایه اجتماعی دچار فرسایش می شود.
غفاری تصریح کرد: براساس نتایج مطالعات و پیمایش های مختلفی که در شهرهای بزرگ انجام شده است، معمولا آسیب های اجتماعی هم ناشی از فقدان و کاهش سرمایه اجتماعی است و همچنین وقتی که آسیب های اجتماعی بروز و ظهور پیدا می کند نیز سرمایه اجتماعی دچار فرسایش می شود.
** تولید سرمایه اجتماعی نیازمند عزم ملی
این دانشیار دانشگاه تهران گفت: سرمایه اجتماعی معمولا وقتی تولید می شود که یک نوع عزم ملی و ورود همگانی نسبت به حفظ و تولید آن وجود داشته باشد و از این بابت به دست آوردن آن بسیار سخت و دشواری است.
وی ادامه داد: وقتی سرمایه اجتماعی به عنوان دارایی ملی مطرح می شود، آنچنان که صاحبان متعدد دارد و از تک تک افراد جامعه تا کل نظام اجتماعی را دربرمی گیرد، برای حفظ آن نیز همه باید مشارکت داشته باشند. به تعبیر دیگر از تک تک افراد جامعه تا سازمان ها، نهادها، گروه ها، حاکمیت و دولت و حکومت نقش کلیدی در تولید و حفظ این سرمایه دارند.
وی تصریح کرد: نوع قضاوت، داوری و پنداشتی که افراد جامعه نسبت به یکدیگر و نسبت به نهادها و سازمان هایی که متولی امور اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دارند، سهم تعیین کننده ای در حفظ و تولید سرمایه اجتماعی دارد.
غفاری ادامه داد: به میزانی که این پنداشت مثبت باشد و جامعه به این نتیجه برسد که مواجه با مجموعه ای از سازمان ها، نهادها، نظام سیاسی کارآمد و توسعه آفرین هستند که موجبات بهبود بیشتر جامعه را فراهم می کند و نظم پویای اجتماعی را ارتقا می بخشد، به همان میزان جامعه از سرمایه اجتماعی برخوردار می شود.
وی خاطرنشان کرد: اعضای جامعه به عنوان کنشگران فعال باید سهم و نقش خود را در قالب مسئولیت های اجتماعی ایفا کنند و اگر در جامعه ای روحیه مسئولیت پذیری و عمل به وظایف در بین آحاد جامعه و نهادها و سازمان ها وجود نداشته باشد، بی تردید جامعه با فرسایش و فقدان سرمایه اجتماعی مواجه می شود.
** کشور ما با بحران اجتماعی مواجه نیست
غفاری درباره وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران گفت: طبق نتایج مطالعات و داده های حاصل از پیمایش های ملی، نمی توان گفت جامعه ما دچار بحران اجتماعی است و درخصوص سرمایه اجتماعی دچار بحران نیستیم؛ اما از سوی دیگر نیز نمی توانیم بگوییم وضعیت مطلوبی داریم.
وی در ادامه گفت: شواهد و داده ها حاکی از آن است که به لحاظ سرمایه اجتماعی مسئله داریم اما وضعیت بحرانی نیست و باید بکوشیم تا مسائل و عواملی که موجب فرسایش این نوع سرمایه شده و می شوند را شناسایی و با تمهید و تمشیت مناسب آنها را مورد کنترل قرار دهیم.
**عملکرد نهادها سهم مهمی در میزان سرمایه اجتماعی دارد
غفاری درباره علل فرسایش سرمایه اجتماعی گفت: فکر می کنم مهمترین مسئله بحث کارایی یک سیستم است و عملکرد نهادها سهم تعیین کننده ای دارد.
وی تاکید کرد: منظور از نهاد تنها محدود به نهاد دولت نیست بلکه بخش های مختلف از جمله قوه قضائیه و نظام قضائی، قوه مقننه و قانون گذاری و نظام اجرایی را در بر می گیرد.
رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران گفت: باید دید که این نهادها تا چه اندازه ای کارا هستند و تا چه اندازه مسائل و مشکلات را یا رفع می کنند و یا هزینه و پیامدهای حاصل از مسائل و مشکلات را کاهش می دهند؛ به میزانی که این مجموعه ها، مجموعه های کارایی باشند و این کارایی مورد اقبال و قبول جامعه قرار گیرد، سرمایه اجتماعی افزایش پیدا می کند.
غفاری اضافه کرد: سرمایه به نوعی محصول عمل و عملکرد واحد های ریز و درشت است. به میزانی که یک مجموعه دارای کارایی موثر و مثبت باشد، آفریننده سرمایه اجتماعی خواهد بود.
**پنداشت مردم از عدالت و انصاف در جامعه بر میزان سرمایه اجتماعی تاثیرگذار است
وی اظهار کرد: اینکه ما در جامعه به چه میزان مواجه با وجود عدالت و انصاف هستیم و نیز حس و پنداشتی که جامعه نسبت به عدالت و انصاف به ویژه به لحاظ ذهنی دارد، برای میزان سرمایه اجتماعی بسیار تعیین کننده است. به عنوان نمونه اگر ما این تصور را داشته باشیم که نظام قضایی عادلانه عمل نمی کند و یا نظام آموزشی و بهداشتی مبتنی بر عدالت نیست، در میزان سرمایه اجتماعی موثر هستند.
**مشکل اساسی سرمایه اجتماعی، فقدان مشارکت است
وی با تاکید بر نقش مشارکت در ارتقای سرمایه اجتماعی گفت: هنوز نتوانسته ایم موفقیت های لازم را برای جلب مشارکت و ایجاد فرصت و زمینه سازی برای مشارکت بدست آوریم و در واقع زنجیره جذب قوی نبوده و زمانی که جامعه پذیرش لازم برای آحاد افراد خود را نداشته باشد، هم مسئله اعتماد و هم مقوله سرمایه اجتماعی دچار مشکل می شود.
غفاری تصریح کرد: فراهم سازی فرصت و زمینه مشارکت، تولید کننده و آفریننده سرمایه اجتماعی خواهد بود و در صورتی که زمینه های جلب مشارکت برای همه فراهم شود، سرمایه اجتماعی ارتقا می یابد اما در صورتی که این بسترسازی و ایجاد فرصت تنها برای گروه های محدود و بخش هایی از جامعه باشد، نه تنها سرمایه آفرین نخواهد بود بلکه مخرب نیز می تواند باشد.
وی تاکید کرد: به میزانی که در یک جامعه مواجه با کنش های هنجارمند به جای رفتارهای نمایشی باشیم، سرمایه اجتماعی قوت بیشتری پیدا خواهد کرد چرا که وجود هنجارها و قواعد مشترک و تنظیم کنش های قاعده مدار سرمایه آفرین هستند.
به نظر می رسد در دنیای پیچیده و پرتلاطم جدید، سرمایه اجتماعی درون گروهی رنگ باخته و شدت و حدت خود را از دست داده و سرمایه اجتماعی برون گروهی به سختی ایجاد می شود، در چنین شرایطی ضروری است تا با توجه به پیوندها و ارتباطات افراد و ارزشمند شمردن روابط انسانی در کنار رعایت اصول اخلاق حرفه ای در سطح سازمان ها و نهادها برای ایجاد و حفظ سرمایه اجتماعی تلاش شود.
عنصر صداقت و شفافیت نیز در سطح نهادها و سازمان ها می تواند در این مقوله مهم باشد و با جلب نظر و مشارکت آحاد ملت از ظرفیت های با هم بودن و اتحاد در جهت پیشبرد مصالح نظام اجتماعی با هدف زندگی پر از آرامش و آسایش گام برداشت.
